Tên gọi, danh pháp
Tên Tiếng Việt: Mã tiền (Hạt).
Tên khác: Phan mộc miết; Mắc sèn sứ; Củ chi…
Tên khoa học: Strychnos pierriana A.W.Hill. hoặc Strychonos nux vomina L.
Đặc điểm tự nhiên
Hiện nay, tại Việt Nam có hai loại mã tiền:
Cây mã tiền có chiều cao trung bình, thân mọc thẳng với vỏ màu xám. Cây non mới mọc có nhiều gai. Lá mọc đối, có lá kèm, phiến lá hình bầu dục, cuồng ngắn, hai đầu nhọn, gân lá hình lông chim. Hoa nhỏ màu hồng, hợp thành xim hình tán đều, lưỡng tính, tràng hoa và đài hoa có 5 cánh, đài hình phễu với 5 răng hình ba cạnh.
Hạt mã tiền có hình đĩa dẹt, hơi dày ở mép; kích thước và hình dạng của hạt không đều, có hạt hơi méo, cong không đều. Đường kính hạt từ 1,2cm đến 2,5cm, dày 0,4cm đến 0,6cm, màu xám nhạt đến vàng nhạt. Mặt hạt phủ một lớp lông tơ bóng mượt mọc từ tâm hạt tỏa ra xung quanh. Rốn hạt là một lỗ chồi nhỏ ở giữa mặt hạt. Sống noãn hơi lồi chạy từ rốn hạt đến lỗ noãn (một điểm nhỏ cao lên ở trên mép hạt). Hạt có nội nhũ sừng màu vàng nhạt hoặc hơi xám, rất cứng. Cây mầm nhỏ nằm trong nội nhũ phía lỗ noãn. Hạt không mùi, có vị đắng.
Còn có một số loại mã tiền đang được trồng ở miền Bắc nước ta, chủ yếu là dạy leo, chưa rõ tên khoa học. Các loại mã tiền này có đường kính thân từ 10 – 15cm, chiều dài thân khoảng 30 – 40m.
Phân bố, thu hái, chế biến
Hiện nay, mã tiền (hạt) mới xuất hiện tại miền Nam Việt Nam, chiết hạt mã tiền để lấy strychnin. Mã tiền có xuất hiện nhiều nhất ở Khánh Hòa, Bình Thuận, Ninh Thuận, Đồng Nai, Bà Rịa – Vũng Tàu, Long An, Tây Ninh, Kiên Giang, Gia Lai, Đắk Lắk.
Mã tiền có khả năng sinh sống và phát triển tốt trong môi trường nhiệt đới, nhiệt độ khoảng 24 – 26 độ C.
Một số phương pháp chế biến mã tiền phổ biến được sử dụng ở Việt Nam:
- Dùng nước vo gạo để ngâm hạt trong một ngày đêm cho tới khi hạt mềm. Sau đó bóc vỏ, thái mỏng, sấy khô và tán nhỏ.
- Dùng dầu vừng đun sôi với hạt mã tiền cho tới khi hạt mã tiền nổi lên trên, sau đó lấy ra ngay (nếu để quá lâu, hạt sẽ bị cháy và mất công dụng). Hạt đã mềm nên dễ dàng thái nhỏ và có thể phơi khô để sử dụng làm thuốc.
- Dùng nước thường hoặc nước vo gạo để ngâm hạt mã tiền cho tới khi hạt mềm. Sau khi hạt đã mềm, bóc hết vỏ, tách riêng lông, vỏ và nhân. Rồi tiếp tục sấy từng thành phần riêng. Cách này thường được sử dụng để chữa bệnh chó dại.
- Thu hoạch hạt mã tiền vào mùa đông, hái những quả già, tách ra lấy hạt, loại bỏ cơm quả, hạt lép. Sau đó, phơi nắng hoặc sấy ở nhiệt độ 50°C đến 60°C cho đến khi khô.
Bộ phận sử dụng
Bộ phận có thể sử dụng trong mã tiền là hạt, thu hái từ quả chín, phơi hoặc sấy khô để chiết xuất strychnin.
